มาตาปิตุคุณและอาจาริยคุณ

   คำนมัสการมาตาปิตุคุณและอาจาริยคุณ เป็นผลงานการประพันธ์ของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อยอาจารยางกูร) ซึ่งเป็นนักปราชญ์คนสำคัญของไทยในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ท่านได้รับการยกย่องว่าเป็นผู้รอบรู้ในวิชาภาษาไทยและได้ชื่อว่าเป็นข้าราชการที่จงรักภักดีต่อพระมหากษัตริย์ ทั้งยังเป็นครูที่เปี่ยมด้วยคุณธรรม อุทิศชีวิตเพื่อพัฒนาการศึกษาของชาติอีกด้วย
 ที่มา
คำนมัสการมาตาปิตุคุณและอาจาริยคุณมีที่มาจากคาถาภาษาบาลี ดังนี้
คำนมัสการมาตาปิตุคุณ : มารดาทั้งสองเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยคุณอันหาที่สุดมิได้ ข้าพเจ้าขอไหว้เท้าทั้งสองของมารดาบิดาของข้าพเจ้าด้วยความเคารพอย่างสูง
คำนมัสการพระอาจริยคุณ : ครูอาจารย์ผู้ใหญ่และผู้น้อยทั้งหลายล้วนเป็นผู้มีพระคุณอันประเสริฐยิ่ง ได้อบรมสั่งสอนให้ศิษย์มีวิชาความรู้ ได้ให้โอวาทตักเตือนด้วยเมตตาธรรม ข้าพเจ้าขอกราบไหว้คุณครูอาจารย์เหล่านั้นด้วยความเคารพ
ลักษณะคำประพันธ์
อินทรวิเชียรฉันท์ 11
อินทรวิเชียรฉันท์ 11 เป็นฉันท์ที่นำมาแต่งคำนมัสการมาตาปิตุคุณ และอาจริยคุณ มีลักษณะบังคับ ดังแผนผังต่อไปนี้

  คำนมัสการมาตาปิตุคุณ  

                                     ข้าขอนบชนกคุณ           ชนนีเป็นเค้ามูล

                           ผู้กอบนุกูลพูน                      ผดุงจวบเจริญวัย

                          ฟูมฟักทะนุถนอม                  บ บำราศนิราไกล

                          แสนยากเท่าไรไร                   บ คิดยากลำบากกาย

                          ตรากทนระคนทุกข์               ถนอมเลี้ยง ฤ รู้วาย

                          ปกป้องซึ่งอันตราย               จนได้รอดเป็นกายา

                          เปรียบหนักชนกคุณ             ชนนีคือภูผา

                          ใหญ่พื้นพสุนธรา                  ก็ บ เทียบ บ เทียมทัน

                        เหลือที่จะแทนทด                  จะสนองคุณานันต์

                         แท้บูชไนยอัน                       อุดมเลิศประเสริฐคุณ

   คำนมัสการอาจาริยคุณ   

                                       อนึ่งข้าคำนับน้อม                ต่อพระครูผู้การุญ

                           โอบเอื้อและเจือจุน                  อนุสาสน์ทุกสิ่งสรรพ

                           ยัง บ ทราบก็ได้ทราบ              ทั้งบุญบาปทุกสิ่งอัน

                           ชี้แจงและแบ่งปัน                    ขยายอัตถ์ให้ชัดเจน

                          จิตมากด้วยเมตตา                   และกรุณา บ  เอียงเอน

                           เหมือนท่านมาแกล้งเกณฑ์      ให้ฉลาดและแหลมคม

                          ขจัดเขลาบรรเทาโม-                หะจิตมืดที่งุนงม

                          กังขา ณ อารมณ์                      ก็สว่างกระจ่างใจ

                          คุณส่วนนี้ควรนับ                      ถือว่าเลิศ ณ แดนไตร

                          ควรนึกและตรึกใน                    จิตน้อมนิยมชม